Tháng 12/1991, mô hình chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô sụp đổ sau 74 năm tồn tại.
Có thể coi đây là sự kiện nổi bật nhất, có tác động, ảnh hưởng quan trọng nhất
đến mọi diễn biến, quá trình khác trên chính trường quốc tế. Có nhiều nguyên
nhân dẫn tới sự sụp đổ này. Trong đó, một trong những nguyên nhân chủ quan quan
trọng là nhiều nước đã xa rời nguyên tắc tập trung dân chủ trong đảng, làm cho đảng
cộng sản bị suy yếu, mất sức chiến đấu và dần mất vai trò lãnh đạo vào tay các
đảng phái khác và đất nước bị chệch hướng chính trị dẫn tới mất chế độ. Đây là
một sai lầm nghiêm trọng, cần được nhận thức sâu sắc để đấu tranh chống lại các
luận điệu thù địch đòi xóa bỏ nguyên tắc tập trung dân chủ, đòi đa nguyên chính
trị, giúp chúng ta tránh đi vào vết xe đổ của Liên Xô và các nước Đông Âu.
V.I.Lênin đã đưa ra các nguyên tắc xây dựng đảng kiểu mới trong đó có
nguyên tắc tập trung dân chủ. Người cho rằng, tập trung dân chủ là nguyên tắc sống
còn của một đảng cách mạng chân chính. Nguyên tắc tập trung dân chủ được ghi
trong Điều lệ và được thông qua tại Đại hội IV của Đảng Công nhân dân chủ - xã
hội Nga năm 1906. Tư tưởng nêu trên của V.I.Lênin đặt nền móng cho việc xây dựng
đảng vô sản kiểu mới ở Nga, sau đó đã được các đảng trong Quốc tế Cộng sản thừa
nhận bằng việc quy định điều kiện gia nhập Quốc tế Cộng sản là các đảng công
nhân phải được xây dựng theo nguyên tắc tập trung dân chủ.
Tuy nhiên, sau khi V.I.Lênin mất đi thì Đảng cộng sản Liên Xô dần xa rời
nguyên tắc này.
Cuối thập kỷ 30 của thế kỷ XX, trải qua các cuộc đấu tranh
quyết liệt trong Đảng, sau khi đánh bại phái đối lập, thiết lập nên thể chế
lãnh đạo tập trung quyền lực cao độ vào cá nhân, không tách Đảng với chính quyền,
lấy Đảng thay cho chính quyền đã được thiết lập do Xtalin đứng đầu. Dưới thể chế
đó, quyển lực tuyệt đối của cơ quan Đảng thay thế tính tích cực chủ động của quần
chúng, đảng viên; chế độ mệnh lệnh thay thế nguyên tắc dân chủ và lãnh đạo tập
thể trong Đảng; ban chấp hành được bầu ra đã mất đi quyền lực, cơ quan chấp
hành và cơ cấu công tác của trung ương thay thế cho việc thảo luận dân chủ
trong Đảng một cách rộng rãi ở những năm 20 của thế kỷ XX; cuối cùng đã xuất hiện
việc tập trung quyền lực cao độ vào trung ương đến mức cá nhân chuyên quyền, xuất
hiện sùng bái cá nhân. Một loạt kiến nghị về phát huy dân chủ trong Đảng, cải
thiện chế độ giám sát cơ quan Đảng và Nhà nước, v.v. của V.I.Lênin
ở thời kỳ Chính sách kinh tế mới bị loại bỏ.
Vào cuối những năm 70 của thế kỷ XX, tất cả quyển lực kinh tế,
chính trị, tư tưởng thực tế tập trung trong tay bộ máy Đảng. Bộ máy Đảng mở rộng
hệ thống hành chính - mệnh lệnh, nắm mọi quyển giải quyết các vấn đề của đất nước.
Nguyên Phó Thủ tưởng Vũ Khoan đã từng có thời gian làm tại đại
sứ quán Việt Nam ở Liên Xô kể: “Về nhà nước, mặc dù nói là chính quyền thuộc về Xô viết nhưng nền dân chủ xã hội mang nặng tính
hình thức. Đi bầu cử chỉ có một phiếu không có số dư, nếu xóa tên ứng cử viên
thì phiếu đó không có giá trị; cử tri chỉ việc gấp vào và cho vào hòm phiếu.
Các cuộc họp của Xô viết tối cao mà tôi được tham dự nhiều lần biến thành mít
tinh, hoàn toàn không có tranh luận, không có chất vấn. Các bài diễn văn trong
các phiên họp Quốc hội đều theo khuôn mẫu: một là báo cáo thành tích, sau đó
nêu một vài thiếu sót, khuyết điểm và đoạn cuối cùng là xin ngân sách. Khi biểu
quyết, thường là 100% đều giơ tay đồng ý tán thành”.1
Sự độc quyền quyền lực trong điều kiện thiếu dân chủ đã hủy
hoại chất lượng công tác, đạo đức của Ban lãnh đạo Đảng, đồng thời dẫn đến sự
coi thường ý kiến nhân dân, dư luận xã hội, đặt Đảng và Nhà nước nằm ngoài sự
kiểm soát của nhân dân, biến nhân dân thành đối tượng quản lý, triệt tiêu vai
trò chủ thể quyền lực của họ. Trên cơ sở độc quyền nảy sinh các đặc quyền đặc lợi,
sự tùy tiện. Một bộ phận cán bộ, đảng viên lợi dụng chức quyền, bóp nghẹt phê
bình, vun vén cá nhân, biến chất, tham nhũng, chà đạp luật pháp, tổ chức các hoạt
động kinh tế ngầm ở quy mô lớn thuộc nhiều bộ và các nước cộng hòa.2
Năm 1985, Gorbachev được bầu làm Tổng Bí thư Đảng
Cộng sản Liên Xô. Ông ta nhận thấy rõ sự vi phạm nguyên tắc
tập trung dân chủ theo hướng tập trung quyền lực cá nhân ở Liên Xô đã
kéo dài quá lâu, gây nên tình trạng “thèm khát” dân chủ trong đội ngũ cán
bộ, đảng viên và nhân dân. Lợi dụng điều đó, Gorbachev quyết định cải
tổ nhưng theo hướng nhằm xóa bỏ nguyên tắc tập trung dân chủ.
Tháng 7/1990, Đảng Cộng sản Liên Xô tổ chức Đại hội lần thứ 28. Gorbachev
khi đọc báo cáo chính trị trước Đại hội đã công khai phê phán nguyên tắc tập
trung dân chủ, yêu cầu xóa bỏ nguyên tắc này khỏi điều lệ Đảng. Để rồi, Điều lệ
Đảng do Đại hội thông qua lập tức xóa bỏ chiếc chìa khóa vàng này. Thay vào đó,
khẩu hiệu “dân chủ hóa” được tán dương, biến thành sự vô tổ chức, cá nhân đứng
trên tập thể. Lịch sử ghi lại, nhiều phiên họp Bộ Chính trị, Gorbachev không cần
thảo luận, tự đề ra ý kiến rồi coi đó là chỉ thị, nghị quyết của Đảng.3
Khi nguyên tắc then chốt của Đảng không còn, sự lãnh đạo tập trung của Đảng bị
phê bình, coi đó là nguyên nhân sự trì trệ của xã hội, khẩu hiệu "dân chủ
hoá” bị lợi dụng, biến tướng thành yêu cầu phải đa đảng đối lập, từ sự thống trị
của một đảng duy nhất được thay thế bằng chủ nghĩa đa nguyên. Thực tế ở Liên Xô
và Đông Âu chứng tỏ đa nguyên, đa đảng là con đường tất yếu dẫn đến diễn biến hòa bình, quyền lãnh đạo của đảng cộng sản dần bị mất vào tay các đảng đối lập,
chuyển từ chuyên chính vô sản sang chuyên chính tư sản. Thực chất, Gorbachev đã chuyển
từ thái cực vi phạm này sang thái cực vi phạm khác, từ chỗ những
người tiền nhiệm quá nhấn mạnh vấn đề tập trung quyền lực sang lối
dân chủ vô nguyên tắc, đi ngược nguyên tắc tập trung dân chủ. Từng bước một,
Gorbachev đã tước bỏ thứ vũ khí sắc bén nhất của Đảng, biến Đảng Cộng sản hùng
mạnh nhất thế giới chỉ còn là cái xác không hồn.
Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, khi giữ cương vị Chủ tịch Hội đồng Lý
luận Trung ương (năm 2002) đã nhận xét: “Những người đòi xóa bỏ nguyên tắc
tập trung dân chủ chứng tỏ họ không hiểu đúng hoặc cố tình xuyên tạc nội dung
và bản chất của nguyên tắc này. Họ tưởng đâu như nguyên tắc tập trung dân chủ
chỉ là kỷ luật, là tập trung mà quên mất nội dung rất căn bản và quan trọng của
nguyên tắc này là dân chủ. Họ dẫn ra những ví dụ (chưa nói là có phần thổi
phồng) về sai lầm quan liêu, độc đoán, mất dân chủ của một số người lãnh đạo
như: Stalin, Ceaușescu (Romania)... để phê phán và kết tội nguyên tắc tập trung
dân chủ mà không biết rằng đấy chính là hậu quả của việc vi phạm nguyên tắc tập
trung dân chủ”4. Hậu quả là, “khi Đảng không còn là một khối thống
nhất về tổ chức, không còn là một khối thống nhất về hành động, lại mất quần
chúng, thậm chí bị quần chúng oán giận, thì sự sụp đổ Đảng và chế độ xã hội chủ
nghĩa là tất yếu”.5
Do đó, rút kinh nghiệm sâu sắc từ sự sụp đổ mô hình chủ nghĩa xã hội ở
Liên Xô và Đông Âu, bài học rút ra là Đảng ta phải thực sự chú trọng công tác
xây dựng Đảng cả về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức. Về chính trị, tư
tưởng, phải lấy chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng,
kim chỉ nam cho hành động, tuyệt đối không cho phép những tư tưởng sai lầm hoặc
những tư tưởng tư sản tồn tại công khai trong Đảng. Đảng phải xây dựng được
cương lĩnh chính trị phù hợp với thực tiễn đất nước và thời đại. Về tổ chức, phải
triệt để thực hành nguyên tắc tập trung dân chủ, kiên quyết không cho phép sự tồn
tại của các phe phái đối lập, đảng chính trị đối lập, tăng cường công tác kiểm
tra của Đảng, đồng thời thường xuyên trau dồi, rèn luyện năng lực trí tuệ và giữ
vững phẩm chất đạo đức của cán bộ đảng viên. Đảng phải thực sự tiêu biểu cho
danh dự, lương tâm, trí tuệ của dân tộc; đủ năng lực đưa ra những quyết sách
đúng đắn, kịp thời để định hướng cho hoạt động của cả hệ thống chính trị và
toàn xã hội nói chung. Từ đó, Đảng mới có thể giữ vững được sự thống nhất cao độ
về chính trị, tư tưởng và hành động, giữ được vai trò lãnh đạo sự nghiệp xây dựng
chủ nghĩa xã hội nói chung, quá trình đổi mới, cải tổ, cải cách nói riêng. Thực
tiễn hơn 35 năm đổi mới ở Việt Nam cho thấy xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh
là khâu then chốt, là nhân tố quyết định thắng lợi của sự nghiệp đổi mới./
==========
1 Vũ Khoan
(2018), “Cách mạng tháng Mười Nga – 100 năm nhìn lại”, 100 năm cách mạng
tháng Mười Nga và chủ nghĩa xã hội hiện thực (1917-2017) giá trị lịch sử và ý
nghĩa thời đại, NXB Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, tr.64.
2 Nguyễn Ngọc
Long (chủ biên) (2010), “Chủ nghĩa Mác – Lênin với vận mệnh và tương lai của
chủ nghĩa xã hội hiện thực”, NXB Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội,
Tr.149.
3 http://baoquankhu4.com.vn/emagazine/bai-2-khi-then-chot-cua-then-chot-bi-gai-chot.html
4 Hội đồng Lý luận Trung ương, “Vững bước
trên con đường đã chọn”, NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, năm 2002, tr.202 và
tr.205-206.
5 Vũ Hữu Ngoạn: Vì sao Liên Xô và Đảng
Cộng sản Liên Xô lại tan vỡ bất ngờ và quá nhanh?, in trong Chủ nghĩa xã
hội ở Liên Xô và Đông Âu. Nguyên nhân sụp đổ và bài học kinh nghiệm, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.26.
Ths. Quách Đỉnh Phúc
Giảng viên khoa Lý luận cơ sở
|